نیکنام - کتابشناسی علم نجوم وتنجیم

کتابشناسی ترجمه های لاتین ازرساله های عربی درعلم نجوم و تنجیم برآورد می شود که حدود ده هزار نسخه دستنویس در زمینه ی اختر شناسی وعلم هیئت به عربی، ترکی و فارسی در کتابخانه های مختلف سراسر جهان موجود باشد. (1) این دستنوشته ها کمتر مورد مراجعه و مطالعه‌ی دانشمندان ترک،عرب و ایرانیان قرار گرفته اند و گرد فراموشی و غفلت از آنها زدوده نشده است. کثیری از این رساله ها در قرون وسطی به زبان لاتین ترجمه شدند که باید گفت این ترجمه ها ی لاتین هم آنچنان که شایسته است مورد مطالعه ی محققان دنیای اسلام قرار نگرفته اند و بسیاری از این رساله ها و یا اسامی اشخاص و یا اماکنی که در این رساله ها از آنها ذکری به میان امده ناشناخته مانده اند. فرانسیس کارمودی حدودا پنج دهه قبل با استفاده ازمطالعات لین ثورندایک اقدام به چاپ کتابشناسی ترجمه های لاتینی رساله های عربی در زمینه ی اختر شناسی کرد. در این نوشتار به معرفی اجمالی کتابشناسی ارزشمند فرانسیس کارمودی می پردازیم.کارمودی در مقدمه ی کتاب خود از زحمات علمی جرج سارتون، بروکلمان و لین ثورندایک یاد کرده ، کتاب تاریخ جادو و علم تجربی لین ثورندایک را بسیاربا ارزش ارزیابی میکند. به گفته وی، "ثورندایک گنجینه های زیادی از اسناد یافت و تا انجا که توانست به شناسا ئی آنها و نقششان در تکامل تفکر غربی پرداخت. خدمت او به آیندگان بواسطه اطلاعات با ارزشیست که در پانوشت های بسیار عرضه کرد."( ص 2) کارمودی در کتابشناسی خود به معرفی 260 رساله لاتینی که برگردان رساله های عربی در زمینه علم نجوم وتنجیم است پرداخته است. علاوه بر آن 80 رساله ی دیگر را که به صورت کامل شناسایی نشده اند را ذکر کرده است .در پایان کتاب نیزفهرستی از 600 جمله آغازین از رساله های لاتینی ( صص 175-188) را آورده است. این فهرست بر اساس فهرست ثورندایک است. کارمودی جملات آغازین مقدمه ی نسخه ها را به علاوه جملات آغازین فصل های مختلف یک رساله را ذکر می کند تا امکان شناسایی پاره رساله های لاتین بیشترشود.از این روست که تعداد جملات آغازین از تعداد رساله های مورد اشاره بیشتر است. ترجمه های لاتین در فصول زیر به ترتیب زمان تالیف رساله های اصلی عربی دسته بندی شده اند: ستاره شناسان یونانی؛ دوره اول (80-850 م)؛ سنت نو (850-900 م )؛ تالیفات مجهول؛ دوره کلاسیک (860- 1020)؛دوره دائرة المعارف (1000-1200)؛ تألیفات غربی (1142-1350). ذیل هر نویسنده ی عربی نویس پس از مقدمه ی کوتاهی، فهرستی از ترجمه های لاتین اثار وی آمده است که با نام مترجمین لاتین آنها به شکل زیر بخش هایی در آمده اند. صدها رساله ی لاتین مکان یابی شده اند و تاریخ نسخه، تعداد برگ ها و نسخه هایی که چاپ شده اند نیز ذکر شده است. کارمودی اذعان دارد که فهرست وی از تر جمه های لاتینی رساله های عربی درزمینه ستاره شناسی ممکن است فقط حدود نیمی از نسخه های موجود را در بر بگیرد و بسیاری از نسخه ها هنوز ناشناخته مانده اند. اگر به تاریخ این ترجمه ها نگاه کنیم مشاهده می کنیم که این ترجمه ها تقریبا تماما مربوط به قرن دوازدهم می شوند، جان سویلی، افلاطون تیولی، ژرارد کرمونایی، هیو سانتالایی، هرمان کارنثیایی و رابرت چستری از جمله ی مترجمین هستند.(2) ادوارد کندی پس از بررسی کتاب کارمودی می نویسد:" برای ماشاء الله به تنهایی 161 نسخه ی لاتین از آثار مختلف وی و برای ابو معشر 150 نسخه موجود است."(3) فصلاطلاعات جالبی راجع به این رساله مجهول، که گفته می شود Liber nouem iudicum سلطان بابل زمانیکه فردریک دوم به بیت المقدس سفر می کند (1229م) بوی اعطا میکند، عرضه میکند . مارسل دستومبس درنقد خود بر کتاب کارمودی این پرسش را مطرح می کند:سؤالی که پیش می آید این است که آیا تصویری که این مطالعه ارائه می کند بازگو کننده ی تمام یا نسبت بزرگی و یا فقط بخشی از ستاره شناسی عربی نوشت در ترجمه های لاتین است". همو ادامه می دهد: کمتر کسی می داند که، برای مثال، در قرن 14م ترجمه هایی اززیج های سنجری که به سال 1115 م به عربی نوشته شده بودند بدست کریسوخوسوس وآرگیروس به زبان یونانی برگردانده شدند. ترجمه ی لاتینی که برای کاردینال بساریون به سال 1420 انجام گرفته هنوزدر کتابخانه ی مارسیانا نگهداری می شود. ایضا ترجمه های ایتالیایی و اسپانیایی از این رساله های عربی نیزدر این کتابشناسی گنجانده نشده اند. برای مثال ذکری از ترجمه ی اسپانیایی زیج البتّانی نشده است. این نسخه مشهور در آرسنال نگهداری می شود. دستومبس در ادامه می نویسد:اگر نظری به فهرست مولفین شناخته شده بیاندازیم خواهیم دید که از 300-400 ستاره شناس و ریاضی دان ایرانی یا عربی که در کتابشناسی های سوتر و بروکلمان ذکرشان رفته، فقط صحبت از27 ریاضی دان و یا ستاره شناس شناخته شده به میان آمده؛ یعنی کمتر از یک دهم از کل.هیچ ترجمه ای از حبش، صوفی، ابو الوفا، ابن یونس، کوشیار ابن لبّان، سگزی، عمر خیام، نصیر الدین، ابن شاطر،ابن سینا دیده نمی شود. ابو ریحان بیرونی ذکر شده است ولی هیچ کدام از آثار اصلی وی نیامده است...علاوه بر المجسطی بطلمیوس، فقط دوجدول فلکی برگردانده شده، یعنی، جداول مسلمه-خوارزمی بر اساس اصل هندی، هند- سند، و جداول تولیدویی ارزاقل. این دومی حقیقتا از شهرت زیادی برخوردار بود و نسخه های بسیاری از این جدول همچنان نگهداری می شود. بخش کوچکی از جدول فلکی سومی وسیله ی ابن کمّاد ازطریق تنها نسخه ی بر جا مانده از آن شناخته شده است. در نظر دستومبس جریان ترجمه در اوایل قرن 13 م متوقف شده است:یکی از آخرین آثار ترجمه شده کتاب صورالکواکب، تالیف به سال 964، عبدالرحمن صوفی است که به سال 1224 در زمان حکمروایی امپراطور فردریک دوم ، شاید در پالرمو، و دوباره به سال 1256 به دستور الفونسو دهم به لاتین برگردانده شد.(4)خالی از فایده نیست که گفته شود کثیری ازترجمه های لاتینی آثار دانشمندان اسلامی همینطور اصل عربی آن آثار از میان رفته اند.(مثلا در آتش سوزی کتابخانه ی اسکوریال اسپانیا ) در ذیل فهرست مطالب کتابشناسی پروفسور کارمودی می آید:مقدمهکتابشناسیبطلمیوس سایرستاره شناسان یونانی بخش نخست: دوره نخست [Messehalla] 1.ماشاء الله (پیش از 800)[Omar Alfraganus Tiberiadis] (2. طبری (وفات815 )[Zahel Benbriz] 3.سهل [Alcoarismi] 4.خوارزمی[Filii Moysi filii Sekir]. 5. بنو موسی ابن شاکر[Albohali Alchait] 6.ابوعلی الخیاط بخش دوم: سنن جدیدHermes 7. هرمسDorotheus Sidonius [Doronius, Dorochius] 8.دوروثیوس سیدونیوسJirjis [Gergis] 9.جرجیس ؟ ناشناخته شاید جرجیس ابن عمیدBethemناشناخته 10-بثمAl-Qalander [Arcandam, Calendrinus; Argafalau] 11-القلندر؟ ناشناخته[Alkindus] 12-الکندی (وفات بعد از 870)[Gafar] 12- الف.جعفر ایندوس ؟ناشناخته [Albumasar] 13. ابومعشر جعفر ابن محمد بلخی (وفات 885)Sadan 13. الف. سدان ؟ سعید شاذان ابن بحران Al-Andruzgar 14- اندروزجار ؟ ابن زاده فرخ بخش سوم: تالیفات ناشناخته15.Liber nouem iudicum I16.Liber nouem iudicum IIبخش چهارم: دوره کلاسیک [Alfraganus] . 17. الفرغانی ابو العباس احمد ابن محمد ابن کثیر[Thebit Benchorat]( 901-830) 18. ثابت ابن قرّه ابن مروان الحرّانی ابو الحسن [Albategni] 19. البتّانی محمد ابن جابر ابن سنان الحرّانی، ابو عبد الله[Hametus filius Iosephi] 20. احمد ابن یوسف ابن ابراهیم ابو جعفر المصری 912وفات حدود [Quosti filius Luce] وفات حدود 912 21. قسطا ابن لوقا بعلبکی[Rasis, Rhazes, Albubethi filii Zacharie] 22. رازی [Albubather Alkasan] 23. ابوبکر الحسن ابن الخصیب الفارسی الکوفی [Haly Embrani] وفات 960 24. علی عمرانی علی ابن احمد [Alhacen, Aboali] 25. حسن ابن هیثم [Abulcasim] 26.المجریطی ابوالقاسم مسلمه ابن احمد المجریطی القرطبی وفات1007 بخش پنجم: دوره دائرة المعارف ها[Alcabitius Abdylaziz] 27.القبیصی عبد العزیز ابن عثمان ابن علی وفات 967 [Haly Abenragel] 28.علی ابن ابی رجال [Albiruni] 29. بیرونیوفات 1048[Haly Abenrudian]30.علی ابن رضوان وفات 1068 [Arzerchel] 31 الزرقالی[Alghazel] 32-الغزالی[Geber Aven Afflah] 33. جابر ابن افلح[Abiyafar] 34.احمد ابن یوسف ابن کمّاد[ Aven Alpetraus, Abuysac, Alpetrangius] 35. البطروجی ابو اسحاقبخش ششم: تالیفات غربی36.نظریات سماوی37.جان سویلی38.لئوپولد اتریشی39. جان اشندنی40-گیودو بناتی41- متفرقهاعلام جملات آغازیناَعلام اسامی خاص و موضوعات تخصصی ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ Francis Carmody’s BibliographyBeitrage z. Gesch. der philos. u. Theol. des. <place w:st="on" /><city w:st="on" />Mittelalters</city />, <state w:st="on" />Munster</state /></place />, 1891 seq.Bibliotheca Mathematica, <city w:st="on" /><place w:st="on" />Leipzig</place /></city />: TeubnerA. Bjornbo’s description of <city w:st="on" /><place w:st="on" />Florence</place /></city /> mss. In Bibl. Math., 1903-1912C. Brockelmann, Geschichte der arabischen litteratur, <place w:st="on" />Leyden</place />, 1898; Supplementband, 1937; Geschichte (rewritten), 1943M. Casiri, Bibl. Arabico-hispana escurialensis, 2 vols., <place w:st="on" /><state w:st="on" />Madrid</state /></place />, 1760-1770.Catalogus codicum astrologicorum graecorum, <place w:st="on" /><city w:st="on" />Brussels</city /></place />, 10 vols.J. Corbett, Catalogue des mss. alchimiques latins, l, <place w:st="on" /><city w:st="on" />Brussels</city /></place />, 1939H. Derenbourg, Les Manuscrits arabes de l’Escurial, 3 vols., <place w:st="on" /><city w:st="on" />Paris</city /></place />, 1884-1928C.H. Haskins, Studies in the History of Mediaeval Science, <city w:st="on" /><place w:st="on" />Cambridge</place /></city />, 1924-1927J. Houzeau and A. Lancaster, Bibliographie generale de l’astronomie, 2 vols., <place w:st="on" /><city w:st="on" />Brussels</city /></place />, 1882-1889Albertus Magnus, De libris licitis, in Opera vol.5, <place w:st="on" />Lyon</place />, 1651, pp. 656-666L. Thorndike on Hermetic texts in Melanges Pelzer, <place w:st="on" /><placetype w:st="on" />Univ.</placetype /> of <placename w:st="on" />Louvain</placename /></place />, 1947Millas Vallicrosa, Las Traducciones orientales en los manoscritos de la Biblioteca <place w:st="on" /><city w:st="on" />Catedral de Toledo</city />, <state w:st="on" />Madrid</state /></place />, 1942C. Nallino, Al-Battani Opus astronomicum, vol. 1, <city w:st="on" /><place w:st="on" />Milan</place /></city />, 1903G. Sarton, Introduction to the History of Science, 3 vols., 1927-1948F.Saxl, Verzeichnis astrologischer und mythologischer illustrierter Handschriften …, <place w:st="on" /><city w:st="on" />Heidelberg</city /></place />, 2 vols., 1915 and 1927D.W. Singer, Catalogue of Latin and Vernacular Alchemical Manuscripts, vol. 3, <city w:st="on" /><place w:st="on" />Brussels</place /></city />, 1931M. Steinschneider, “ Die Europaischen Ubersetzungen aus dem Arabischen …,” Sitzungsb. Der k. Akad. der Wiss. in Wien, phil.-hist. Kl., vols. 149 (1905) and 151 (1906)L. Thorndike, History of Magic and Experimental Science, 4 vol., New York, 1923-1934 (plus notes from his letters to me)L.Thorndike and P. Kibre, A Catalogue of Incipits of Mediaeval Scientific Writing in Latin, <place w:st="on" /><city w:st="on" />Cambridge</city />, <state w:st="on" />Mass.</state /></place />, 1937Zeitschrift d. deut. morgenlandische GesellschaftE. Zinner, Verzeichnis der astronom. Hands. des deutschen kulturgebietes, <place w:st="on" /><city w:st="on" />Munich</city /></place />, 1925Zeitschrift fur Mathematic und Physik, <city w:st="on" /><place w:st="on" />Leipzig</place /></city />: TeubnerOmnibus Editions[Note. Several copies of each edition have usually been consulted; they differ in imprint and pagination and are often bound factitiously with other editions, thus hiding their identity; they were studied primarily with reference to the texts they contain which are by Ptolemy.]1. 1484 (Sept.) and 1484/1485 (Jan. 15), venetiis, per Erhardum Ratdolt (Ptolemaei Quadripartitum, Centiloquium, Hermes, Bethem, Masha’ allah, Rasi, Sahl) [<place w:st="on" /><city w:st="on" />Hain-Cop.</city /> <postalcode w:st="on" />13543</postalcode /></place />, BM, BN, Census]2. 1492 (Kal. Jun.), Venetiis, per me Aluisium(ابوبکر، هرمس، رازی) [Census]3. 1493/1494 (20 Dec., 13 Kal. Jan.), Venetiis, per Bonatum Locatellum (Quadripartitum, Centriloquiu, Abu Bakr, Bethem, Hermes, Masha Allah, Razi, Sahl) [hain 13544, BM, BN, Cesus]4. 1501 (23 Feb.), Venetiis, per Jo. Baptistam Sessa ( Abu Bakr, Hermes, Razi)5. 1507, Venetiis, Petrus <place w:st="on" /><country-region w:st="on" />Liechtenstein</country-region /></place /> ( Abraham b. Ezra Opera, Bethem) [Osler]6. 1509, Venetiis, Petrus <place w:st="on" /><country-region w:st="on" />Liechtenstein</country-region /></place /> (Ptolemey, Liber nouem iudicum, al-Kindi, Masha Allah, Sahl)7. 1519 (6 Feb.), Venetiis, mandato heredum Octauiani Scoti (exact reprint of 1493) [BM, BN, Census]8. 1524/1525, Venetiis (G. Trapezuntius, Ali ibn abi r-Rijal, Tabari)9. 1533 (Mar. and Apr.), Basiliae, ex officina Ioannis Hervagii (Firmicus, Maternus, Ptolemy, Bethem, Hermes, Masha Allah, Razi, Sahl, Tabari) [BN]10.1541 (reprint of 1533; Some copies bear the imprint “apud Henricum Petrum”11. 1546, Norimbergae, <place w:st="on" />I.</place /> Monatus et Ul. Neuber, edited by I. Heller (Abi Ali, Masha allah ); reprinted from same plates in 1549 [NY public.]12. 1549, Norimbergae (same imprint as ed. 1546: masha allah) [NY Public]13. 1551 ( Mar.), Basiliae, in officina H. Petri ( reprint of 1541)[ BM, BN, Census]14- 1551 ( Apr.) Basiliae, ex ex officina Ioannis Heruagii (per Ioannem Heruagium, (reprint of 1533) [BM, BN, Census]15. 1557, Basiliae, reprint of 154116. 1559 (Sept.), Basiliae, Petriana (Porphyrius, Ptolemy, Abu Ma’shar)17. 1641, Ulmae (Astronomica Aphoristica: Ptolemy, Hermes, (Razi); reprinted (?) 1674, Ulmae (same contents); not seen-------------------------------------------------------------------------------------------یاد داشت ها:1- مراجعه کنید به: <city w:st="on" />Cambridge</city /> Concise History of Astronomy, Edited by Michael Hoskin, <place w:st="on" /><placename w:st="on" />Cambridge</placename /> <placetype w:st="on" />University</placetype /></place /> Press, 1999.2-از میان مترجمینی که نامشان در کتابشناسی فرانسیس کارمودی آمده می توان به نام افراد زیر اشاره کرد:John of Seville, Gerard of Cremona, Plato of Trivoli, Canon Salio or Solomon, Abraham bar Hiyya, Aegidius de Tebaldis, Petrus de Regio, Yhuda ben Moshe, Hugh of Santalla, Michael Scot, Herman of Carinthia, Adelard of Bath, Robert of Chester, Abraham Ibn Ezra, William of Aragon, William de Lunis. 3- نگاه کنید به:Review author[s]: E. S. Kennedy, Speculum, Vol. 32, No. 2. (Apr., 1957), pp. 339-341-نگاه کنید به:4 Review author[s]: M. Destombes Isis, Vol. 49, No. 4. (Dec., 1958), pp. 457-458 معادل لاتین اسامی خاص فوق الذکر:Cardinal Bessarione, Marciana Library, Chrysococcus, Argyros. El Escorial, incipit, Explicit, Toledan Tables, H. Suter, Fredric II, Alfonso X نام کامل کتاب کارمودی:Arabic Astronomical and Astrological Sciences in Latin translation A critical Bibliography by Francis J. CarmodyUniversity</placetype /> of <placename w:st="on" />California</placename /> Press <city w:st="on" />Berkeley</city /> and <place w:st="on" /><city w:st="on" />Los Angeles</city /></place />. 1956

جمعه ۳۰ شهريور ۱۳۸۶ ساعت ۱۱:۰۱

مظفري

۱۷ شهريور ۱۳۸۷ ساعت ۵:۱۲

ارزاقل > ابن النقّاش الزرقالة (منجم اسپانيولي مسلمان و مخترع صفيحة الزرقاليّه که نوعي اسطرلاب جهاني، يعني بدون محدوديت مکاني، است)

سيد محمد مظفري

۱۷ شهريور ۱۳۸۷ ساعت ۵:۱۱

سلام
برخي اصلاحات:

سگزي > سجزي
هند سند > سند هند
نسخه يوناني يا لاتيني برخي کتابهاي عربي اخيرا تصحيح شده اند: مثلا نسخه يوناني زيج علايي که نسخه عربي آن در دست نيست و توسط گريگوري کيونيادس به لاتين ترجمه شده است، توسط مرحوم پروفسور ديويد پينگري در 1985 و ترجمه يوناني زيج سنجري (باز از کيونيادس) توسط شاگرد وي جوزف ليشتر در 2004 ويرايش و منتشر شده است.

شمانسخه اي از کتاب کارمودي را در اختيار داريد؟
چگونه مي توان آن را تهيّه کرد؟